فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده ی فارسی
پیش گفتار........................................................................................................ 7-1
نشانههای اختصاری............................................................................................. 8
فصل اوّل: زندگی و مشرب عرفانی احمد........................................................... 35-9
یادداشتها.................................................................................................... 38-36
فصل دوم: مدخلها ....................................................................................... 271-39
ابدال.............................................................................................................. 43-40
احسان........................................................................................................... 46-44
اخلاص......................................................................................................... 51-47
ادب.............................................................................................................. 58-52
بیداری........................................................................................................... 61-59
پیر................................................................................................................. 66-62
تقوی............................................................................................................. 70-67
تفویض.......................................................................................................... 73-71
توبه............................................................................................................... 79-74
توحید............................................................................................................ 85-80
توفیق............................................................................................................. 87-86
توکّل ............................................................................................................ 93-88
جذبه............................................................................................................. 97-94
حال ............................................................................................................ 102-98
حرص......................................................................................................... 106-103
حقیقت ...................................................................................................... 110-107
حیرت......................................................................................................... 112-111
خانقاه ........................................................................................................ 116-113
خوف.......................................................................................................... 121-117
درویش....................................................................................................... 126-122
دنیا ............................................................................................................ 130-127
دولت ........................................................................................................ 132-131
رجا............................................................................................................. 136-133
رحمت........................................................................................................ 138-137
روح............................................................................................................ 141-139
ریاضت....................................................................................................... 142-144
زهد............................................................................................................ 151-145
سرّ (اسرار).................................................................................................. 155-152
سماع.......................................................................................................... 162-156
شریعت............................................................................................................ 163
شکر............................................................................................................ 167-164
صبر............................................................................................................ 173-168
صوفی.............................................................................................................. 174
طاعت......................................................................................................... 177-174
طلب........................................................................................................... 181-178
عشق .......................................................................................................... 187-182
عقل ........................................................................................................... 190-188
علم ............................................................................................................ 198-191
فقر............................................................................................................. 203-199
قناعت......................................................................................................... 207-204
کرامت ....................................................................................................... 214-208
کشش.............................................................................................................. 215
مؤمن........................................................................................................... 218-215
مجاهدت .................................................................................................... 222-219
محبّت......................................................................................................... 229-223
مرید............................................................................................................ 235-230
معرفت........................................................................................................ 242-236
ناز.............................................................................................................. 246-243
نصیحت ..................................................................................................... 249-247
نفس .......................................................................................................... 253-250
نیاز.................................................................................................................. 254
وجد .......................................................................................................... 258-254
وقت........................................................................................................... 263-259
همّت............................................................................................................... 264
هوی........................................................................................................... 266-264
یقین............................................................................................................ 271-267
فهرست منابع و مآخذ.................................................................................. 275-272
چکیده ی انگلیسی
پیشینه ی تحقیق:
با نگاهی کوتاه به تاریخچهی فرهنگ نویسی در زبان فارسی، میبینیم که تا
روزگار معاصر، فرهنگها جنبه‌ی عام داشته؛ یعنی به یک مقوله یا صنف، دسته و
رشتهی خاصّی اختصاص ندارند. با گسترش دامنهی دانشها، تکنیکها و هنرها،
امروزه فرهنگهای اختصاصی در هر رشته از علوم تهیّه شده است؛ به طوری که
بعضی از لغات و اصطلاحات خاصّ آن رشته را در لغت نامههای معمولی نمیتوان
یافت .
متون عرفانی نیز از این تخصّصگرایی دور نمانده و تاکنون فرهنگهای
متفاوتی در این زمینه به رشتهی تحریر درآمده است که برخی از آنان به صورت
عمومی، بعضی اصطلاحات عرفان و تصوّف را مختصر یا مفصّل شرح دادهاند و برخی
از آنها دربارهی اصطلاحات و تعبیرات یک اثر خاص یا یک نویسندهی خاص
نگارش یافته است. در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1- شرح اصطلاحات تصوّف تألیف سیّد صادق گوهرین (10 جلد)
2- فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سیّد جعفر سجّادی (1 جلد)
3- فرهنگ نوربخش، جواد نوربخش (8 جلد)
4- فرهنگ اصطلاحات عرفانی، منوچهر دانشپژوه (1 جلد)
5- تبیین اصطلاحات و واژههای غزلیات عرفانی، احمد حبیبیان (1جلد)
6- مفهوم و معانی اصطلاحات عرفانی، حسین علی اکبر قوچانی (1 جلد)
7- فرهنگ اصطلاحات استعاری صوفیه ، شرف الدّین حسینی ابن الفتی تبریزی(قرن هشم) (1جلد)
8- فرهنگ قیاسی عشق و عرفان، مهشید مشیری (1 جلد)
9- شناخت شاخصهای عرفانی( مجموعهی سه رساله از مولانا محمّد طبسی، فخرالدّین عراقی و ملّا حسین فیض کاشانی) (1 جلد)
10- فرهنگ اصطلاحات عرفان و تصوّف عبدالرزّاق کاشانی، ترجمه محمّد علی مودود لاری (1 جلد)
11- فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن عربی، گل بابا سعیدی (1 جلد)
12- فرهنگ واژگانی ادبی – عرفانی، جمعی از مؤلفان (1 جلد)
13- فرهنگ اصطلاحات عرفان اسلامی، جمعی از پژوهشگران (1 جلد)
14- فرهنگ اصطلاحات عرفانی محیی الدّین عربی، ترجمهی قاسم میرآخوری و حیدر شجاعی (1 جلد)
با سیری کوتاه در این آثار، خواهیم دید که همهی آنها کاملاً تخصّصی
بوده و برخی مربوط به آثار منثور و برخی نیز مربوط به آثار منظوم میباشند و
یا برخی بسیار مفصّل و کامل به شرح اصطلاحات و لغات پرداخته، ولی برخی
خیلی کوتاه و مجمل به توضیح واژگان پرداخته و البتّه برخی تنها به آوردن
معادلهای انگلیسی آنها اکتفا کردهاند. در هر صورت میتوان از همهی
آنها به عنوان فرهنگهای تخصّصی عرفان و تصوّف یاد کرد.
ضرورت و انگیزههای تحقیق:
به گمان بنده، برای آشنایی دقیق و کامل با تمام جوانب افکار و
اندیشههای یک صاحب اثر، ضروری است که فرهنگی خاص برای آثار او نوشته شود،
چون اثر هر نویسنده یا شاعر در عین تشابه با آثار معاصرانش، تفاوتهای
زبانی و فکری نیز با آنها دارد و این ضرورت در متون نثر عرفانی بیش از بیش
جلوهگر میباشد.
با توجّه به این نکات و همچنین جایگاه عرفانی، ادبی، علمی و اجتماعی شیخ
بزرگوار احمد جامی نامقی و تأثیر و جایگاه ممتاز این عارف شهیر در خطّهی
پاک و عارف پرور تربت جام و تعلّق خاطر این مرید نوآموز به این عارف پاک
طنیت و ادای دِین به عنوان همولایتی ایشان و نیز پیشنهاد آگاهانه و
دلسوزانهی استاد بزرگوار جناب آقای دکتر خواجهایم، انگیزههایی شد تا در
مسیر نگارش فرهنگی تحلیلی از اصطلاحات عرفانی آثار منثور ژنده پیل احمد
جامی نامقی گام بردارم.
روش تحقیق:
روش کار در این تحقیق به شیوهی کتابخانهای است. ابتدا پس از مطالعهی
اجمالی آثار شیخ احمد جام، پنجاه وشش واژه و اصطلاح عرفانی از آثار این
عارف ژنده پیل استخراج و هر یک به عنوان یک مدخل در نظر گرفته شد. با توافق
استاد محترم راهنما، چند تن از عارفان و صوفیان پیش و پس از احمد جام
انتخاب گردید؛ از جمله خواجه عبدالله انصاری، احمد غزّالی، عین القضّات
همدانی، ابوالقاسم قشیری و عزّالدّین کاشانی، سپس هر واژه و اصطلاح در آثار
این عارفان جستجو گردید؛ در هر مورد، نظر و دیدگاه نویسندگان آن، مورد
بررسی و شناخت قرار گرفت و در ادامه، نظر شیخ احمد جام نیز از آثار وی
استخراج و سپس در بیشتر موارد به نوعی مقایسه و نتیجهگیری پرداخته شد. در
ضمن در تعریف لغوی و اصطلاحی واژگان از نظرات بزرگان دیگری بجز افراد مذکور
نیز استفاده شد تا اثر از ارزش و عمق بیشتری برخوردار گردد. در بعضی از
مدخلها، مطلبی ذکر نشده و فقط به مدخل دیگری ارجاع داده شده است. دلیل این
کار، این است که در آثار احمد جام، مدخلهایی مانند درویش و صوفی، جذبه و
کشش، حقیقت و شریعت و... با هم و در کنار هم آمده و شیخ به نوعی مقایسه
پرداخته است؛ به این دلیل، ما آن دو را از یکدیگر جدا کرده و در یک مدخل که
در ترتیب حروف الفبا پیشتر قرار میگیرد، کامل توضیح دادهایم و در مدخل
دیگر فقط مطلب را به مدخل پیشین ارجاع دادهایم.
ناگفته نماند که کار در زمینهی آثار منثور عرفانی احمد جام، بسیار
گسترده و مستلزم وقت طولانی بود و نیز به دلیل عدم دسترسی به همهی آثار
این عارف شهیر با موافقت استاد محترم راهنما، این جستجو و تفحّص در چهار
اثر شیخ بزرگوار شامل مفتاح النجات، انس‌التّائبین، روضه المذنبین و سراج
السّائرین انجام گرفت.
ساختار پایان نامه:
پایاننامهی حاضر علاوه بر پیش گفتار، شامل دو فصل کلّی است که در فصل
اوّل، زندگی نامه، آثار، ویژگیهای نثر در سدهی پنجم و ششم هجری و مشرب
عرفانی و... را در برمیگیرد. در فصل دوم، پنجاه و شش اصطلاح عرفانی که از
آثار شیخ احمد استخراج، به ترتیب حروف الفبا تنظیم و مرتّب شده و در پایان
هم فهرست منابع و مآخذ ذکر شده است.
امید است که این اثر با وجود کاستیها و عیبها توانسته باشد گامی هر
چند کوتاه در راه شناخت جایگاه عارف جلیل القدر شیخ احمد جام و آثار وی
برداشته باشد؛ لذا با اعتذار تمام، امیدوارم عذر نگارنده از جهت نقایص
احتمالی، مسموع واقع افتد.
فهرست علایم اختصاری:
بی نا= بدون ناشر
بی تا= بدون تاریخ
بی جا= بدون جای انتشار
ج= جلد
در مورد سورههای قرآن= شمارهی سوره/شمارهی آیه
نامقی الف=انس التائبین
نامقی ب= سراج السائرین
ر.ک: رجوع کنید به
ه.ش = هجری شمسی
ه.ج = هجری قمری
همان= شمارهی پیش از این مأخذ
[.....]= مطالب داخل کروشه، به متن اصلی اضافه شده است.
فصل اوّل
زندگی و مشرب عرفانی شیخ احمد جامی
ستارهای بدرخشید:
شیخ الاسلام معین الدّین ابونصر احمدبن ابوالحسن احمد معروف به «ژنده
پیل» و «شیخ جام»از عارفان نیمه ی دوم سده ی پنجم و نیمه ی نخست سده ی ششم،
به سال 440 هـ . ق ( 398 هـ .ش) در روستای نامق از توابع ترشیز( کاشمر) در
خراسان دیده به جهان گشود.
نام و نسب:
سلسله نسب وی به جریر بن عبدالله بجلی صحابی معروف می رسد. کنیه ی او
ابونصر بود که به مناسبت نام یکی از فرزندانش اختیار کرده است. لقب های وی
عبارت اند از:« شیخ الاسلام، قدوة الابدال، شهاب الدین، قطب الاوتاد، سلطان
الاولیا، معین الملة و الدین ، پیر جام و ژنده پیل» ( فاضل، 1382: 37) .
در باب شهرت او به « ژنده پیل » باید گفت: لفظ «ژنده» ( با فتح اول) در
زبان فارسی به معنی بزرگ، مهیب، عظیم، شگرف، با صلابت و کلان است، و از این
رهگذر دور نیست که شیخ احمد را یا به جهت ظاهری یعنی بلند بالایی، زورمندی
و درشتی جثه و اندام، یا از نظر عظمت و والایی درجه و مقامش در راهبری
راهروان از جهت معنوی و عرفانی، و یا شاید به لحاظ این که در پند و نصیحت و
تذکیر سالکان و روندگان طریقت و تصفیه و تهذیب و ارشاد نابسامانان، بسیار
سختگیر و بی مهابا بوده است، به این اسم ملقب شده است. گفته شده که اجدادش
از عشیره بجیله در روزگار پیشین به ایران کوچ کرده بودند و ابوالحسن، پدر
احمد، در نامق سکونت اختیار کرد. به همین سبب وی و به مناسبت زادگاهش «
نامق» او را نامقی و پس از انتقال به « جام» او را نامقی جامی خواندند. (
ر. ک: همان: 38) [1]
کودکی، جوانی و توبه:
سرآغاز ظهور و نشأت شیخ احمد و آغاز حرکت های تعلیمی و ارشادی وی در
هاله ی غلیظی از افسانه های خیالی و روایت های عجیب و غریب پوشیده شده و به
خصوص درباره ی دوران کودکی و عهد جوانی وی، سخنان عجیبی پرداخته و روایت
هایی نامعقول و غیر منطقی نقل شده است که بسیاری از آن ها، ادّعاهایی پوچ و
بی اساس است که عدّه ای از مریدان متعصب او همچون سدیدالدین محمد غزنوی
نقل کرده اند.( همان: 39)
در بین صوفیه کسانی بودند که در واقع از دنیا – دنیای بی بند و باری
خویش – به تصوف می گریختند. ابراهیم ادهم و شبلی حکومت را رها کردند، شقیق
بلخی مشغله ی تجارت را رها کرد، ابو محمد سنبکی از راهزنی توبه کرد و شیخ
احمد جام هم گویند از شراب خواری و تبهکاری خویش به تصوف گریخت. ( ر.ک:زرین
کوب، 1385: 166)
جوانی شیخ احمد تا هنگام توبه در عشق و شراب و مستی گذشت. او با گروهی
از دوستان و همسالان فاسد و میگسار خویش، حلقه ای داشت که به نوبت گرد هم
می آمدند و باده گساری می کردند. این دوستان هم پیاله، در سال های پس از
توبه نیز گاه مزاحم شیخ می شدندو شیخ را منغّص عیش خود می دانستند.
گویند:«شبی در حلقه ی یاران، کرامتی مشاهده کرد که شراب او مبدّل به شربت
شد، او از این حادثه، هوشیار و بیدار دل شد و از دوستان گذشته خویش کناره
گرفت و روی به عبادت و دینداری نهاد» ( زنگنه قاسم آبادی. 1384: 68) [2]
پیش از توبه، به گفته ی خود شیخ احمد در کتاب سراج السائرین، او حتی دو
رکعت نماز کامل نمی توانسته به جا بیاورد. « بیست و دو ساله بودم که توبه
کردم،... و از انواع علوم هیچ چیز ندانستم، و الحمد برنتوانستم خواند و دو
رکعت نماز راست نتوانستم کرد.» ( جامی نامقی ب ، 1368: 1)
او پس از توبه مدت دوازده سال در کوه نامق و سپس شش سال در کوه بزد
درخلوت و انزوا گذراند و پس از آن گویی سفر من الحق الی الخلق را آغاز کرد و
برای ارشاد وتوبه گناه دادن گناهان به میان مردم بازگشت.
او از توبه فرمایانی بود که ابتدا خودش فضیلت توبه ی خالصانه را دریافته
بود. او برای تقویت مفهوم توبه در ذهن شنونده و خواننده، جای جای در مجالس
و تصانیف خود به مضامین دلکش و حکایاتی شورانگیز متوسل می شود.
احمد جام در مقاله های ارزشمندی از توبه و گرانبهایی آن بسیار سخن رانده
است. او تن توبه کنندگان را به اسبی نو زین مانند می کند که نیازمند به
مراقبت رایض وتعهد و تربیت وی است. « تن تائب همچون اسبی نوزین است، اگر
رایضی وی را بر زین و لگام راست کند، روز حرب گاه خطا نکند، هم نظاره میدان
را شاید و هم غنیمت را شاید و هم هزیمت را. اما اگر اسب ، ریاضت نیافته
باشد، سرکشی کند ... .» ( جامی نامقی الف ، 1368: 47)
او در چند اثر خویش بابی جداگانه به مبحث توبه اختصاص داده است. از جمله روضة المذنبین و جنة المشتاقین( باب چهارم)، سراج السائرین (باب ششم)، مفتاح النجات( باب سوم) و حتی کتاب انس التائبین را به پاس خاطر توبه کنندگان و به درخواست آنان نگاشته است.[3]
اعقاب و فرزندان:
برخلاف نظر بعضی از صوفیه که ازدواج را نهی می کردند، شیخ احمد جام چهار
بار ازدواج کرده و تعداد زنان او را هشت نفر ذکر کرده اند. ( ر.ک : فاضل،
1383: 149) افراد خانواده ی وسیع شیخ احمد که بیشترشان عنوان « خواجه» و
شهرت « جامی» یا «جامی الاحمدی» داشته اند، غالباً از زاهدان پاک رو و
پارسا مردان و عارفان پاکیزه سیرت عصر خویش بوده و به «مشایخ جام» حسن شهرت
یافته اند. شیخ جام سی و نه پسر و سه دختر داشته و پس از مرگ آن بزرگوار،
چهارده پسر از او باقی مانده است: 1- شیخ ظهیر الدین عیسی. 2-
عبدالرشید. 3- جمال الدین ابوالفتح. 4- قطب الدین محمد. 5- صفی الدین
محمود.6- ضیاء الدین یوسف. 7- شمس الدین مطهر. 8- برهان الدین نصیر. 9- فخر
الدین ابوالحسن. 10- عمیدالدین عبدالله. 11- نجم الدین ابوبکر. 12-
بدرالدین ساعد. 13- شهاب الدین اسماعیل. 14- عمادالدین عبدالرحیم.( ر. ک : معصوم شیرازی، بی تا: 2/586)
اعقاب شیخ احمد، پس از جدّ خود در خراسان، فارس و سایر نقاط
ایران و همچنین در کشور های افغانستان، هند و پاکستان علاوه بر داشتن سمت
ارزشمند ارشاد و راهبری خلق به لحاظ زهد و ورع بسیار و اشتهار واقعی و
وارستگی و طهارت نفس، اعتباری زایدالوصف داشته اند. بسیاری از آنان به سبب
شهرت و اعتبار شیخ جام غالباً به حرمت و عزّت و گاهی هم به مقامات سیاسی
رسیده اند
مذهب:
مؤلّفان برخی از منابع کوشیدهاند که احمد جام را شیعی مذهب معرّفی کنند؛ از جمله آنها« قاضی نورالله شوشتری مؤلّف روضات الجنات فی احوال العلما و السادات است. او در جلد یکم کتاب، صفحه هشتاد شیخ جام را شیعی معرفی می کند. و صاحبان اعیان شیعی و ریحانةالادب
نیز شیخ احمد را در شمار رجال شیعی ذکر کرده اند . اوّلاً با توجه به این
که اصولاً مردان بزرگ صوفیه و مشایخ آزاد اندیش این طریقت در مباحث شرعی،
خود را چشم بسته در قید تابعیت از مصدر و مرجع به خصوصی درنمی آورده، بلکه
با جمع بین آرا و سخنان بزرگان مذاهب به مصلحت حال و مقتضای مقام عمل می
کرده اند. دوم این که شیخ احمد از نظر تفکر، ابتکار را می ستایدو از محصور
شدن در محدوده رسوم کهنه و معتقدات بی اساس گذشتگان بیزار و گریزان و به
اصل صلح با تمام ملل و مذاهب دیگر معتقد است و به گبر و یهود و ترسا و بت
پرست و مسلمان یکسان می نگرد. « مطیع هرجا که باشد عزیز است، اگر چه در
میان گبر و جهود و ترسا است و بدکار هرکجا که هست بدکار است اگر در کعبه
است.» ( جامی نامقی ب ، 1368: 17)
سوم این که او همه جا با استشهاد به آیات و استناد به احادیث و روایات و
ذکر تمثیل و قصه های دل انگیز دینی و عرفانی همواره در پی آشتی بین دین و
عرفان است و مکتب خود را هوشیارانه به دین و مذهب نزدیک می کند. او در واقع
خواهان تفکیک تصوف مذهبی است از تصوفی که به نوعی رنگ تشکیک یا الحاد
داشته است. کلام او بر پایه ی قرآن و سنت و بر مبنای شریعت در مفهوم
صوفیانه استوار است.
اینک با این مقدّمه اگر شیخ احمد جام را یک سنّی معتقد و نسبت
به عقاید شیعه با نظری منصفانه برشماریم کاملاً پذیرفتنی است البته باید
یادآور شدکه او در میان مذاهب چهارگانه تسنّن بدون تردید پیرو طریقه
ابوحنیفه نعمان بن ثابت ( م 150 هـ .ق) بوده است. ( ر.ک: فاضل: 1372: 112-
99)
خصوصیّات ظاهری:
با توجه به این که نژاد شیخ احمد را عرب و جدّ اعلای او را جریر بن
عبدالله بجلی از صحابه ی پیامبر (ص) دانسته اند، او فردی بلند قامت و
نیرومند و دلیر بوده چنان که در زادگاه خویش – نامق – بر همهی همسالان
خود برتری داشته است. موی سر و محاسنش میگون و چشمانش شهلا و روی هم رفته
رنگ و روی ظاهری او به عرب ها شباهت کاملی نداشت. چنان که گفته شد شاید لقب
ژنده پیل را به مناسبت همین اندام کشیده و توانمند و موافق با رفتار خشم
آلود و تندش به او داده اند
معلومات شیخ:
بااین که والدین و خویشاوندان شیخ احمد زراعت پیشه بوده و شیخ مدعی است
که حتی خواندن و نوشتن را به او نیاموخته اند، ولی از جست و جو و کاوش در
مقالات و مجالس او نیک پیداست که شیخ در دوران طولانی گوشه نشینی، به
موازات تربیت نفس و ریاضت، به مطالعه در زندگی پیامبران و تفحّص در آثار
مفسّران و متکلمان سرگرم بوده و احوال زاهدان، صالحان و مشایخ صوفیه را با
حوصله ی تمام از نظر گذرانیده است.
اشتمال آثار وی با آیات و بازتاب مباحث الهیه در آن و استناد به اقوال و
آرای مفسران بزرگ، آگاهی او بر مراتب عرفان و اخبار و قصه هایی از احوال
پیروان راستین و استشهاد وی به شعر شاعران و امثال و حکم گران بهای زبان
فارسی و نیز شیوه ی استادانه ی وی در انتخاب واژه های اصیل و اصطلاحات سره و
پاکیزه ی زبان فارسی از جمله قراینی است که حاکی از این می تواند باشد که
اگرچه شیخ احمد در ابتدای عمر به مکتب نرفت و خط ننوشت، اما در این فرصت
مساعد و طولانی به یقین سرگرم مطالعه و تحقیق بوده و با خودآموزی در آن
تربیت کده ی روحانی و انسان ساز، توانسته به مراتب بالا و والایی از آگاهی و
شناخت برسد.
